মহাস্থানগড়ের প্রাচীন কীর্তির ধ্বংসাবশেষ সাক্ষী দেয় বাংলার সমৃদ্ধ সংস্কৃতি ও ঐতিহ্যের
রাইজিং বেঙ্গল ঢাকা ব্যুরো: মহাস্থান শব্দের আভিধানিক অর্থ বিখ্যাত স্থান। কেউ কেউ মনে করেন যে স্থানটির আসল নাম মহাস্থান বা বিখ্যাত স্হান, জায়গা আবার স্থানীয় মূসলমানদের মতে স্থানটির নাম মহাস্থানগড় যা একটি স্থানীয় কিংবদন্তীর ওপর অনেকাংশে প্রতিষ্ঠিত। বাংলাদেশের উত্তরাঞ্চলের প্রবেশদ্বার, বাণিজ্যের জন্য খ্যাত জেলা বগুড়া। বগুড়া শহরের উওরে ১৮ কি. মি. দুরে বগুড়া –রংপুর মহাসড়কের পাশে শিবগঞ্জ উপজেলার রায়নগর ইউনিয়নে করতোয়া নদীর পশ্চিম তীরে বাংলাদেশের সর্বপ্রাচীন নগরীর ধ্বংসাবশেষ মহাস্থানগড় অবস্থিত।
প্রত্নতাত্ত্বিক তথ্য হতে জানা যায় যে খ্রিস্টপূর্ব ৩য় শতাব্দী হতে ১৫শ শতাব্দীর মধ্যে মহাস্থানগড় একটি সমৃদ্ধশালী জনপদ রুপে অত্রাঞ্চলে গড়ে ওঠে। এভাবে কয়েক শতাব্দী পর্যন্ত ত্রই গড় মৌর্য, শুঙ্গ, কুষাণ, গুপ্ত, পাল, মুসলিম ত্রবং হিন্দু সামন্ত রাজাদের রাজধানী ছিল মহাস্থানগড়।
প্রাচীর ঘেরা এই নগরীর দৈর্ঘ্য ৫০০০ ফুট এবং প্রস্থ ৪৪০০ ফুট। চারপাশের ভূমির উচ্চতা প্রায় ৪৫ ফুট। প্রাচীন এই নগরীতে প্রায় আট কিলোমিটার পর্যন্ত বিস্তৃত ছিল শহরতলী। নগরকেন্দ্রের বাইরেও এখানে ছিল বিশ্ববিদ্যালয়, ব্যবসা কেন্দ্র। এখানকার মাটিচাপা পড়া বসতিস্তরগুলোতে প্রায় আড়াই হাজার বছর আগে থেকে শুরু করে নানা আমলের সোনা তামা, লোহা ব্রোঞ্জ প্রভৃতি ধাতু এবং পাথর ও পোড়ামাটির দ্রব্যসামগ্রী পাওয়া গেছে।
এসব দ্রব্যের মধ্যে আছে বুদ্ধমূর্তি দেব-দেবীর এবং নানা প্রাণীর মূর্তি, অলংকার, মাটির পাত্র, পোড়ামাটি ও পাথরে খোদিত চিত্রকলা, লোহা বর্শা, তামার পদক, খেলনা, সিল, বর্শা, ক্ষুর, চাকু ইত্যাদি। সে যুগে এখানে পুরাকৌশল বা সিভিল ইঞ্জিনিয়ারিং ও স্থাপত্যবিদ্যা অথবা আর্কিটেকচার প্রভূত উন্নতি সাধন করেছিল।
পাঁচিলসহ পাকা ইমারত, ইটের সিঁড়ি, বারান্দাসহ বহুতল অট্রালিকা, ইট-পাথর বাঁধানো রাস্তা, কুয়ো, পানি নিশ্কাশনের নালা প্রভৃতির ধ্বংসাবশেষের মাধ্যমে এখানকার সভ্যতা যে কতখানি উন্নত ছিল তা বুঝতে পারা যায়। মহাস্থানগড়ের গুরুত্বপূর্ণ প্রত্নস্থলগুলোর মধ্যে রয়েছে মহাস্থানগড়, মঙ্গলকোট, গোকুলমেধ, স্কান্ধধাপ, ভাসুবিহার, শবদল দীঘি, গোবিন্দ ভিটা, বৈরাগীর ভিটা।
এছাড়াও রয়েছে মানকালির কুন্ডু, পরশুরামের প্রাসাদ ঢিবি, জিয়ত কুন্ডু, পরশুরামের কুপ, খোদার পাথর ভিটা নামের ঢিবি, তোতারাম পন্ডিতের ধাপ, মুনির ঘোন, নরসিংহের ধাপ ইত্যাদি। ১৮৮০ সালে বুকানন হ্যামিলটন নামে একজন ইউরোপীয়ান মহাস্থানগড় এবং এর সংলগ্ন অঞ্চল ঘুরে ফিরে দেখেন।
এরপর পরবর্তী আশি বছর ধরে মোট ৩ পর্বে মহাস্থানগড়ে খনন কাজ পরিচালিত হয়েছে এবং তা এখনো অব্যহত রয়েছে। তৃতীয় পর্বে বাংলা-ফরাসী যৌথ উদ্যোগে ১৯৯৩ হতে এ পর্যন্ত বৈরাগীর ভিটা, পূর্ব বাহুর মাঝামাঝি অংশ এবং মাজার এলাকায় খনন অব্যাহত রয়েছে। এসব খননের মাধ্যমে উন্মোচিত হচ্ছে ইতিহাসের নানা গৌরবোজ্জ্বল ও চমকপ্রদ দিক।
মহাস্থানের এসব তাৎপর্যপূর্ণ সাইটসমূহের সমন্বিত জ্ঞানলাভের জন্য অবশ্যই আসতে হবে মহাস্থানগড় জাদুঘরে। এখানে রয়েছে উল্লেখযোগ্য পরিমাণ প্রত্নতাত্ত্বিক নিদর্শনসমূহের বিপুল সংগ্রহ। মহাস্থান জাদুঘরের ভ্রমণ মানেই অভিজ্ঞতার ঝুলিতে বিশাল এক সঞ্চয়। সমগ্র বগুড়া জেলা জুড়েই এতো প্রাচীন কীর্তির ধ্বংসাবশেষ রয়েছে যে তা গুণে শেষ করা যায় না। এখানে এলেই জানতে পারা যায় বাংলার ইতিহাস ঐতিহ্য, সংস্কৃতি কতোটা সমৃদ্ধ।
Anim pariatur cliche reprehenderit, enim eiusmod high life accusamus terry richardson ad squid. 3
wolf moon officia aute, non cupidatat skateboard dolor brunch. Food truck quinoa nesciunt laborum
eiusmod. Brunch 3 wolf moon tempor, sunt aliqua put a bird on it squid single-origin coffee nulla
assumenda shoreditch et. Nihil anim keffiyeh helvetica, craft beer labore wes anderson cred
nesciunt sapiente ea proident. Ad vegan excepteur butcher vice lomo. Leggings occaecat craft beer
farm-to-table, raw denim aesthetic synth nesciunt you probably haven't heard of them accusamus
labore sustainable VHS.
Anim pariatur cliche reprehenderit, enim eiusmod high life accusamus terry richardson ad squid. 3
wolf moon officia aute, non cupidatat skateboard dolor brunch. Food truck quinoa nesciunt laborum
eiusmod. Brunch 3 wolf moon tempor, sunt aliqua put a bird on it squid single-origin coffee nulla
assumenda shoreditch et. Nihil anim keffiyeh helvetica, craft beer labore wes anderson cred
nesciunt sapiente ea proident. Ad vegan excepteur butcher vice lomo. Leggings occaecat craft beer
farm-to-table, raw denim aesthetic synth nesciunt you probably haven't heard of them accusamus
labore sustainable VHS.
Anim pariatur cliche reprehenderit, enim eiusmod high life accusamus terry richardson ad squid. 3
wolf moon officia aute, non cupidatat skateboard dolor brunch. Food truck quinoa nesciunt laborum
eiusmod. Brunch 3 wolf moon tempor, sunt aliqua put a bird on it squid single-origin coffee nulla
assumenda shoreditch et. Nihil anim keffiyeh helvetica, craft beer labore wes anderson cred
nesciunt sapiente ea proident. Ad vegan excepteur butcher vice lomo. Leggings occaecat craft beer
farm-to-table, raw denim aesthetic synth nesciunt you probably haven't heard of them accusamus
labore sustainable VHS.